Skąd wzięła się Twoja insulinooporność? Przyczyny insulinooporności, o których warto wiedzieć

Insulina jest hormonem, który pełni w organizmie wiele ważnych funkcji, ale jego główną rolą jest obniżanie stężenia glukozy we krwi poprzez zwiększanie jej wychwytu przez wątrobę, mięśnie i tkankę tłuszczową. Niestety, coraz częściej występującym zaburzeniem jest tak zwana insuliooporność. Jest to stan, w którym komórki organizmu stają się mniej wrażliwe na działanie insuliny, co w efekcie prowadzi do podwyższenia poziomu glukozy we krwi. Ale właściwie skąd się to bierze?

Tekst w pigułce

Insulinooporność to złożone zaburzenie metaboliczne, które może wynikać z wielu czynników. Główne przyczyny insulinooporności to:

• Nadmierna masa ciała i tkanka tłuszczowa zwłaszcza w okolicach brzucha,
• Genetyka – dziedziczne predyspozycje mogą zwiększyć ryzyko insulinooporności, ale wpływ stylu życia jest ważniejszy,
• Nieodpowiedni sposób żywienia – nadmiar węglowodanów prostych, wątpliwej jakości tłuszczów (w tym tłuszczów trans) oraz brak odpowiedniego zbilansowania posiłków 
• Inne zaburzenia – choroby tarczycy, zespół Cushinga, pierwotna nadczynność przytarczyc, składowe zespołu metabolicznego (nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki lipidowej, otyłość brzuszna) czy choroby zapalne jelit
• Leki – Stosowanie leków przeciwpsychotycznych, przeciwdepresyjnych, przeciwnadciśnieniowych czy przeciwpadaczkowe.
• Stres
• Stan zapalny, zwłaszcza w obrębie jelit

Dlaczego tkanka tłuszczowa może być problemem?

Przyczyn insulinooporności jest wiele, a do jej rozwinięcia często potrzebne jest współoddziaływanie wielu czynników jednocześnie. Jednak najistotniejszym z nich jest nadmierna masa ciała oraz zbyt duża zawartość tkanki tłuszczowej – zwłaszcza w okolicach brzucha (tak zwana tkanka tłuszczowa wisceralna). 

Tkanka tłuszczowa zbudowana jest z komórek tłuszczowych, czyli adipocytów. W sytuacji nadwyżki energetycznej dochodzi do zwiększania jej ilości, a po pewnym czasie do uwalniania z niej wolnych kwasów tłuszczowych, które z krwi przedostają się do komórek wątroby i mięśni powodując ich oporność na insulinę. Oprócz tego nadmiar tkanki tłuszczowej wisceralnej produkuje substancje prozapalne, które dodatkowo pogłębiają stan insulinooproności. Nadmiar tkanki tłuszczowej wisceralnej powoduje też oporność narządów na działanie leptyny – hormonu, który informuje organizm o poziomie sytości. Może prowadzić to do zaburzeń kontroli apetytu i potrzeby spożywania większej ilości kilokalorii, aby poczuć się najedzonym i w efekcie do przybierania na masie ciała. 

Bądźmy szczere – ruszasz się? 

Drugą najczęstszą przyczyną powstawania insulinooporności jest brak lub niewystarczająca ilość aktywności fizycznej. Ruch przede wszystkim pomaga utrzymać prawidłową masę ciała, więc logicznym jest, że jego niedobór znacząco zwiększa ryzyko wzrostu masy ciała. Oprócz tego ćwiczenia dodatkowo zwiększają wrażliwość komórek na insulinę. Dzieje się tak dlatego, że podczas aktywności mięśnie zużywają energię w postaci glukozy przyczyniając się do obniżenia jej stężenia we krwi i tym samym zmniejszenia zapotrzebowania na insulinę.  Z tego względu regularne ćwiczenia są istotnym elementem profilaktyki i zarządzania insulinoopornością. 

Czy insulinooporność możesz odziedziczyć? 

Innym czynnikiem, na który niestety mamy mniejszy wpływu jest genetyka. Ryzyko rozwinięcia insulinooporności może być dziedziczne, co oznacza, że jeśli jedno lub oboje z rodziców na nią cierpi, istnieje większe prawdopodobieństwo, że ich potomstwo odziedziczy genetyczne predyspozycje do tego stanu. Dobra wiadomość jest taka, że chociaż genetyka odgrywa istotną rolę, interakcja z czynnikami środowiskowymi i styl życia są znacznie bardziej istotne. 

Nieodpowiednie żywienie, czyli jakie?

Niesamowicie ważnym czynnikiem ryzyka jest też nieprawidłowa dieta. Problematyczny jest przede wszystkim nadmiar kilokalorii, który powoduje wzrost masy ciała oraz zawartości tkanki tłuszczowej. Znaczenie ma też jakość i ilość węglowodanów oraz ogólna kompozycja posiłków. Zbyt duża podaż cukrów prostych i brak zrównoważenia ich poprzez dodatek białka, błonnika czy nienasyconych kwasów tłuszczowych może powodować nagłe wyrzuty glukozy do krwi i zwiększone zapotrzebowanie na insulinę, a po pewnym czasie insulinooporność. Nie bez znaczenia jest też podaż wątpliwej jakości tłuszczów – w tym tłuszczów trans (zawartych na przykład w fast foodach, słonych przekąskach, przetworach mięsnych czy słodyczach). Przyczyniają się one do pogorszenia zdrowia sercowo-naczyniowego, ale także do gromadzenia się tkanki tłuszczowej.  

A może to tylko objaw innych zaburzeń hormonalnych? 

Okazuje się, że insulinooporność bardzo często idzie w parze z innymi zaburzeniami gospodarki hormonalnej. Jednym z nich są choroby tarczycy, a zwłaszcza jej niedoczynność oraz nadczynność, które powodują zakłócenia w produkcji hormonów tarczycowych odgrywających ważną rolę w regulacji metabolizmu. Ma to bezpośredni wpływ na kontrolę poziomu glukozy we krwi. W przypadku nadczynności tarczycy, przyspieszony metabolizm może prowadzić do zwiększonej produkcji insuliny i potencjalnej insulinooporności. Natomiast w przypadku niedoczynności tarczycy, spowolniony metabolizm może wpływać na gorszą kontrolę poziomu glukozy.

Insulinooporność jest też jedną ze składowych tak zwanego zespołu metabolicznego (ZM), czyli grupy zaburzeń, które predysponują do zwiększonego ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych oraz cukrzycy typu 2. Obok obniżenia wrażliwości tkanek na insulinę do ZM zalicza się otyłość brzuszną (obwód talii powyżej 94 cm u mężczyzn i powyżej 80 cm u kobiet), podwyższone stężenie triglicerydów, obniżone stężenie tak zwanego “dobrego” cholesterolu HDL, nadciśnienie tętnicze czy zaburzenia gospodarki węglowodanowej. Wszystkie te czynniki poprzez różne mechanizmy dodatkowo pogłębiają stan insulinooporności. Na przykład wysokie ciśnienie krwi może wpływać na uszkodzenie naczyń krwionośnych, co z kolei może zakłócać przepływ krwi i utrudniać transport insuliny do komórek docelowych, a nadmiar triglicerydów w organizmie może zaburzać funkcjonowanie komórek mięśniowych i wątroby i w efekcie prowadzić do trudności w przetwarzaniu glukozy.

Innymi jednostkami chorobowymi, które negatywnie wpływają na wrażliwość tkanek na insulinę są zespół Cushinga czy pierwotna nadczynność przytarczyc.

Warto też zaznaczyć, że insulinooporność może rozwinąć się w wyniku stosowania niektórych leków. Największe znaczenie w tym kontekście mają leki przeciwpsychotyczne, antydepresyjne, przeciwnadciśnieniowe, a także przeciwpadaczkowe.

Czy stres może zabić… Twoje zdrowie metaboliczne?

U osób z prawidłową masą ciała bardzo istotną rolę w rozwoju insulinooporności odgrywa stres. Istnieje wiele mechanizmów, które mają na to wpływ. Przede wszystkim w odpowiedzi na stres organizm uwalnia hormony takie jak kortyzol i adrenalina, które mają zmobilizować organizm do walki lub ucieczki i które zwiększają poziom glukozy we krwi. Oprócz tego pod wpływem stresu wątroba może zwiększyć produkcję glukozy poprzez proces znany jako glukoneogeneza. Warto mieć też świadomość, że niektóre osoby pod wpływem stresu (zwłaszcza długotrwałego) sięgają po wysokoenergetyczne, niezdrowe przekąski i zajadają trudne emocje, co może prowadzić do nadmiernego przyjmowania kalorii i wzrostu masy ciała. Stres może też prowadzić do zmniejszenia aktywności fizycznej, ponieważ osoby chronicznie na niego narażone mogą odczuwać zmęczenie i brak motywacji do ćwiczeń. 

Reakcja organizmu na stres jest jednak bardzo indywidualna – nie każdy doświadcza takiego samego wpływu stresu na gospodarkę insulinową. Niemniej jednak, zarządzanie stresem poprzez techniki relaksacyjne, aktywność fizyczną, zdrową dietę i odpowiednią ilość snu może pomóc w ograniczeniu wpływu stresu na insulinooporność. Osoby, które odczuwają chroniczny stres lub mają problemy zdrowotne związane z gospodarką insulinową, powinny również konsultować się z lekarzem w celu odpowiedniej oceny i zarządzania swoim stanem zdrowia.

Insulinooporność u szczupłych – czy możliwa?

Zdarza się, że insulinooporność rozwija się także u osób z prawidłową masą ciała. Głównym winowajcą w tym przypadku jest przewlekły stan zapalny, czyli odpowiedź obronna organizmu na szereg bodźców takich jak infekcje, urazy lub stres. W dłuższej perspektywie może prowadzić on do różnych zaburzeń metabolicznych, w tym insulinooporności, a podłoże tego problemu już mocno złożone.

Przede wszystkim przewlekły stan zapalny może przyczyniać się do powstawania stresu oksydacyjnego, który zakłóca funkcjonowanie wielu komórek – w tym tych reagujących na insulinę, powodując tym samym obniżenie ich wrażliwości na ten hormon. . W czasie stanu zapalnego organizm może wytwarzać też większe ilości cytokin zapalnych, takich jak interleukiny i TNF-alfa, które zakłócają regulację poziomu glukozy we krwi. I wreszcie, stan zapalny może przyczyniać się do zmiany wzorca depozytu tłuszczu i wpływać na gromadzenie tkInsulin Resistance & Prediabetes, National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases, niddk.nih.gov/health-information/diabetes/overview/what-is-diabetes/prediabetes-insulin-resistance (13.07.2023).Materia Socio Medicaanki tłuszczowej w okolicy brzucha.

Szczególnie istotny wydaje się stan zapalny na poziomie jelit występujący między innymi w chorobach zapalnych jelit takich jak choroba Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelit (WZJ), ale też w przypadku SIBO oraz obciążeń pasożytnicznych. Przyczyniają się one do zakłócenia sygnalizacji insulinowej, ale też do zmian w gospodarce energetycznej i ograniczenia wchłaniania składników odżywczych niezbędnych do prawidłowej regulacji poziomu glukozy we krwi. Stan zapalny jelit może też negatywnie oddziaływać na mikrobiom jelitowy (czyli populację bakterii w jelitach) i prowadzić do dysbiozy, która powoduje zwiększenie przepuszczalności bariery jelitowej, toksemię i w konsekwencji stan zapalny.